By Noticias #RaqTzij | 08/07/2025
Are´ ru utzijoxiq che’r kuj tzjon chpam laq’ tzij mayab’, utztaj cha’, xa wral këq’ilwi che k’ot k’e kch’ob’o xuk’uje’ wa ware’ saj meb’a’ib’ juk’ chomb’al la lare’ nkajtaj kaqeta’majtaj xuquje’ la tinamit mayab’. Jela’ saj kixb’al la tzij kï’xek jela’ ki tzijonik la winaq ki chikun chupam la q’atb’al tzij pwa’ junab’ XXI, ela’ winaq’cher kchaq are’ urilik la tinamit.
¿Su kqaye’j chke la re’ cher ub’ixik che la kaxla’n tzij konojel kuj tzijonik chupam wa Iximulew? ¿Su kqaye’j chke la q’atb’al tzij xuquje’ kek’ij oj cha’ kuj ch’awïk plaq’ tzij tzurunem cha’?
Ujer wa’ k’o la q’atoj tzij jela’ pla jna’b’ 2003, Iximulew k’o ju un q’atoj tzij rech la tzij mayab’ (Decreto 19-2003) ku ij konojel la winaq’ ki chikun chpam la q’atb’al tzij rech uwilik le’ tinamit su ub’anik laq’ tzij Mayab’, Xinka y Garífuna. Wa q’atbal tzij nxa’t ju nu tzil kuya’ chq’e, xuquje’ nxat ju nu tzij: ware’ ju echab’äl ku ij uj k’i kuj tzijonik plaq’ tzij chpam la tinamit. utzukik xa jnam k’an chq’e uj konojel, ruk la q’atoj tzij, kutbäl jela’ la utzwachil che wa ronojel e la tinamit.
K’o täj yatch k’ij chke’ ruk’ ri bano’n, ni ruk’ ti k’ax taq’ tzij, ruk k’qaj ki chup ukawoch laq’ tzij, qab’antajik y su q’aq ano chu tz’ib’ik laq’ tzij. Req`Chawïk xuquje’ ru tz’ib’xiq laq’ tzij ri ech’ab’alil ujq’onojel. Q’ech oj. Are’ b’ano’n kaslek xiqya’ ka la ujer tak winaq re ri tat ri nan. Ujer taq tzij ko ru kaslemal chpan wa tinamit.
Laq’ tzij nxaqtxewi utkel taj, renjel uwoch, ruk’am le b’ano’n, ujer taq chomb’al, q’ch’ab’al oj chüwoch lu ulew, kuj ch’ow plaq’ tzij ku ju q’asajtloq’ uj chinoq’, kuj tzijonik plaq’ tzij xa ju utzil rech chuq’ab’ xuquje’ ju q’ijlojxik nojibäl.
Jela’ saj k’ax, chinoq’ laj pxa’b’ jela’ la q’atab’al tzij kuj kq’eq’ kanoq’ xaq’ kuj kilo’ keq’ya’ tlu tzij la tinamit qeq’ ch’ob’o tz’i’b’tel ka chpam rwuj k’amoj uq’ab’al tz’ij rech la q’atb’al tzij.
Xa jewa’, chanim q’onojel q’chuq’ab’ keq’ ij: katzijönik plaq’ tzij mayab’ nxat ju nu tzil, ju ech’ab’ál, ju b’ano’n rech rajawinik ech’ab’äl amaq’ rech la tinamit.
Jewari’ la tzij nak’ut kutb’al nxat q’aq eno xa rmal rech la mo’sib’ utztaj k’ilo’, xa rech keq’ch’ob’o xuq’uje’ la ri utzilal laq’ tzij.
